Tôi sinh ra và lớn lên ở bản Rôn. Bố tôi là người Kinh, từ hồi còn thanh niên ông lên miền ngược làm ăn và đã bén duyên với một cô gái Thái, con của một trưởng bản rất có uy tín trong vùng chính là mẹ tôi. Sau khi cưới nhau, bố quyết định ở lại miền núi làm ăn không về dưới xuôi nữa. Sau này tôi xuống lại thành phố học tập, rồi lập nghiệp cứ lâu lâu mới về nhà một lần. Và cứ mỗi lần về lại được chứng kiến những sự đổi thay rất thú vị ở bản Rôn, từ những con đường vào bản đến chuyện của nhà hàng xóm.

***

Cách đây không lâu tôi có về thăm nhà, vào đúng dịp diễn ra ngày hội bản Rôn. Tôi được giao cho trọng trách cùng với các thanh niên khác trong bản lo khâu ẩm thực cho lễ hội. Chắc do ăn phải nhiều loại món ăn lạ nên chỉ sau một buổi sáng tôi bị đau bụng dữ dội phải về nhà nằm. Tôi bị đau bụng vì bị dị ứng thức ăn, chỉ cần uống một liều thuốc là khỏi nhưng trong nhà lại không còn một viên thuốc nào. Bố tôi bảo mẹ đi xuống chợ hoặc ra trạm y tế mà mua thuốc cho tôi. Lúc ấy bà cũng đang bận chuẩn bị đi chơi hội nên cứ luống cuống lên xuống, thấy tôi cứ kêu oai oái bà liền bảo với giọng nửa thật nửa đùa:

"Để tao sang nhà ông Tóng lấy cho, nghe nói dạo này ông ấy chế được nhiều thần dược lắm, nhà thầy thuốc ngay đây, đi mười cái bước chân là tới sao mà xuống tận cái chợ xa lắm".

Tôi thấy bất ngờ tưởng mình nghe nhầm liền nhăn nhó ôm bụng nhắc lại.

"Bác Tóng? Thầy thuốc á?..."

Trước sự ngạc nhiên của tôi mẹ tôi liền giải thích thêm:

"Ông Tóng giờ đã chuyển sang làm nghề bốc thuốc chữa bệnh rồi đấy".

Bố tôi đang chuẩn bị đi xuống nhà tham dự hội, nghe thấy mẹ nói thế liền quay lên nói mẹ tôi.

"Bà đừng có mà vớ vẩn, uống thuốc của lão ấy thì có mà con trai bà nó ngoẻo luôn ấy. Xuống chợ xa mấy mà không đi mua cho nó viên thuốc được".

Mẹ tôi cười cười rồi cũng khăn nón đi xuống chợ để mua thuốc cho tôi. Tôi vẫn còn chưa hết ngạc nhiên và tò mò, sao ông Tóng giờ lại có thể trở thành thầy thuốc được. Hôm nay lúc ở ngoài sân bãi đầu bản nơi tổ chức lễ hội tôi cũng nhìn thấy ông bác ấy. Lúc chúng tôi đang loay hoay nấu nướng thì ông đứng gần đó ngắm nghía, thỉnh thoảng lại giúp mọi người quay thịt, thái đồ ăn hay giã muối ớt hộ... Ông Tóng làm thì ít mà chỉ chăm chăm ăn vụng và bỏ đồ ăn vào túi thì nhiều. Lúc đó ai cũng bận cả với lại hình như cũng thừa biết tính ông vốn thế nên chẳng ai thèm nhắc nhở nữa. Cứ những ngày lễ, ngày Tết mà ông Tóng lên nhà chơi thì nhà nào nhà nấy đều phải nhăn mặt. Chẳng bao giờ ông quan tâm đến những phép lịch sự, cứ ăn đấy ăn để, trước khi ra về còn xin cái nọ, xỏ cái kia. Nếu có những đồ nhắm dễ bỏ túi như hạt bí, hạt đậu rang, kẹo ông còn vừa ăn vừa bỏ túi. Hết bữa cơm, bữa rượu cũng được đầy túi đồ nhắm, người ta bảo ông mang về nhà cho vợ.

Những ngày đầu cha mẹ tôi mới từ trong núi ra ngoài trung tâm xã sinh sống còn rất khó khăn. Hồi đó bản Rôn chỉ có gần chục nóc nhà, mỗi nhà nằm cách xa nhau cả cây số. Chẳng biết may rủi thế nào nhà tôi và nhà bác Tóng lại ở ngay gần nhau, chỉ cách có vài chục bước chân. Nhà bác cũng là một trong những nhà đầu tiên đến bản Rôn và còn đến cả trước nhà tôi nữa. Nghe mẹ tôi kể, hồi xưa bố tôi chọn làm nhà ở gần nhà bác Tóng cũng là muốn có hàng xóm cho vui. Chứ hồi đó bản Rôn còn hoang vu quá nên bố mẹ cũng thấy sợ. Thế là hai nhà chúng tôi đã trở thành hàng xóm được hơn hai chục năm rồi. Nhà bác Tóng có tận năm cô con gái. Cả gia đình bảy người ấy từng sống trong một căn nhà sàn nhỏ liêu xiêu, những năm nhà người ta lợp ngói hết nhà bác Tóng vẫn còn lợp lá. Mỗi mùa mưa bão dù to hay nhỏ họ đều phải sửa lại nhà vì nó cứ gặp mưa bão là ít nhiều lại bị hỏng hóc, xiêu vẹo thêm. Tất cả các chị con gái nhà bác Tóng đều đi học chưa hết bậc tiểu học thì nghỉ. Riêng vợ chồng bác thì một chữ bẻ đôi cũng không biết. Vợ bác, hay dân bản còn gọi là bà Tóng là một người phụ nữ rất nhẹ dạ cả tin và khờ khạo. Tuy vậy bà lại dễ nóng nảy, rất hay chửi chồng, đánh con trong khi ông chồng thì lại sợ vợ. Ông Tóng là một người khá láu cá, hay ba hoa, phét lác làm vui cho dân bản. Dù thế người ta vẫn không bao giờ có thể ưa nổi cái tính hay ăn trộm vặt và sự tự nhiên thái quá của ông. Hồi xưa anh em tôi vẫn hay tủm tỉm cười mỗi lần nghe vợ chồng bác Tóng chửi nhau. Người vợ mắng chồng rõ buồn cười nhưng gây tổn thương bằng những câu ví von mà chưa ai từng ví, chẳng hạn như:

"Ông nói đi xem nào, sao để cái mồm như cái đít con trâu thế hả?" hay "Đúng là cái thằng chồng ngu, ngày xưa không bị ép uổng thì tôi đã lấy ông Uôn cùng bản thì giờ đã chẳng phải ăn canh lá bon như con lợn, ăn củ sắn chấm ớt rừng thay cơm, ngủ bên cạnh một cây gỗ biết ngáy o o như thế này rồi..."

Những lúc ấy chỉ thấy người chồng im lặng, nếu cãi lại thì người vợ sẵn sàng phi vào đánh chồng. Có lần bác Tóng đã bị thương đến hai tuần liền ở chân vì bị vợ phi cả cán thuổng vào. Hai vợ chồng ông bà Tóng cãi nhau, chửi nhau rồi đánh nhau cũng chỉ vì chuyện miếng cơm manh áo. Nhớ hồi đầu những năm 90, lúc ấy an hem tôi còn bé lắm, các chị con nhà bác Tóng cũng chẳng lớn hơn là bao. Nhà họ thường xuyên thiếu ăn, thiếu mặc và rất hay cãi cọ đánh đập nhau. Những đứa con lớn hơn thường cùng bố mẹ đi nương xa, mấy chị bé chưa biết việc thì ở nhà chăm gà, lợn và làm mấy công việc vặt trong nhà. Những hôm các chị ấy mải chơi không để ý đàn gà làm chúng vào vườn bới hết các luống rau non, hay trời mưa không cất váy áo phơi ở ngoài vào trong nhà thì tối đến y như rằng lại bị đòn, có khi bị cho nhịn cơm. Nhà chúng tôi ở ngay bên cạnh, kể ra thì kinh tế có khá khẩm hơn chút nên thi thoảng có gì nhiều mẹ tôi lại mang sang biếu nhà đấy. Nhưng nhà họ vốn đông con, lại hầu như ai cũng ăn nhiều và ăn khỏe cả nên biếu bao nhiêu cũng chẳng đủ.

Được người ta cho nhiều rồi cũng thành quen, hễ cứ trong nhà thiếu gì từ cây rau đến cọng hành nhà bác Tóng lại chạy sang nhà tôi xin. Mẹ tôi tỏ ý không hài lòng vì họ lấy nhiều quá, nhất là bác Tóng mỗi lần bác kêu bảo cho bác xin nắm lá lốt thì cả góc vườn nhỏ mà mẹ tôi chỉ để trồng cây lá lốt cũng trụi sạch. Bác bảo xin ít mận thì cả cây mận trông có vẻ lưa thưa đi hẳn. Mẹ tôi thường khéo léo biếu nhà họ các cây và hạt giống nhưng chẳng biết họ trồng kiểu gì mà mãi không được. Vợ bác Tóng toàn than thở rằng hạt mầm không lên hay cây giống mới cắm xuống đất đã chết héo... Mẹ tôi tôi từng nói với bố tôi về việc ấy, bà băn khoăn hỏi:

"Hay là họ mang cả cái hạt giống mình cho đi ăn mất rồi, chứ làm gì có chuyện gieo mãi vào đất mà không mọc được cái mầm nào?"

"Có khi thế thật" – bố tôi trả lời.

Đất đai khá rộng rãi nên bố tôi rất hay mang những cây rau rừng về trồng. Những cây rau Ban, rau Sắng, Sung, Vả được trồng ngay sát bờ rào nhà tôi với nhà bác Tóng. Biết trong vườn nhà tôi có những cây đấy kiểu gì bác Tóng cũng sẽ sang xin suốt nên mẹ tôi đã cô ý đem trồng ngay sát bờ rào nhà họ. Gia đình bác kia cũng tự mặc định nó là của chung nên khi cây chưa kịp lớn đã sai các con gái đi hái rau về ăn rồi. Mỗi lần nhà họ có khách khứ, cỗ bàn thì lại sang nhà tôi mượn chiếu, mượn bát đũa, dao thớt... lúc trả lại thì thường chẳng còn cái nào nguyên vẹn. Mười cái bát chị lớn nhà đấy sang mượn lúc sáng hôm trước, hôm sau mang trả chỉ còn lại bảy. Nhiều lúc phát bực mẹ tôi cũng kêu ca nhưng họ chỉ nghe rồi để đấy.

Làm mãi không đủ ăn, cũng không phải là vì lười biếng. Vợ chồng ông Tóng đều là những người cao lớn, khỏe mạnh và cũng vì thế mà họ thường ăn rất nhiều. Cả năm cô con gái mà họ sinh ra cũng đều vậy, dù chẳng được chăm bẵm, ăn uống no đủ như con cái những nhà khác nhưng các chị ấy vẫn lớn phổng phao, và đều khỏe mạnh cả. Tôi nhớ có một lần, mẹ sai anh em tôi mang mận sang biếu nhà bác hàng xóm. Một rổ quả mận khoảng tầm năm, sáu cân, hai anh em tôi còn bé nên phải khệ nệ khiêng mãi mới mang được chỗ mận đó sang được. Mới đến cửa các chị nhà ấy đã ùa ra, người nắm, kẻ bốc, kể giấu vào áo, kẻ mang đi giấu ở một chỗ nào đó sau nhà... Cả năm chị từ lớn đến bé chí chóe, đánh đập tranh giành nhau từng quả một, không ai chịu nhường ai cả. Hai anh em tôi chưa kịp về nhà thì rổ mận to đã gần như hết sạch. Vợ chồng bác Tóng cũng làm đụng cận lực như những nhà khác nhưng chắc do canh tác thiếu kỹ thuật, lại thiếu sự tỉ mỉ, kiên trì nên năng suất bao giờ cũng kém hơn những nhà khác. Nhà bác Tóng rất ít khi chăn nuôi, mà hễ cứ chăn dắt được con gì nó chưa kịp lớn bác Tóng lại bán nó đi. Dân bản không còn lạ gì chuyện mới đầu tháng thấy ông Tóng dắt một con bò vào rừng chăn, cuối tháng đã chẳng thấy nó đâu nữa, vì ông bán đi rồi.

Cách đây khoảng tầm 10 năm về trước chị con gái lớn nhà bác Tóng đi lấy chồng. Khoảng vài năm tiếp sau đó, những cô con gái còn lại cũng dần dần được người ta đến rước đi. Vợ chồng bác Tóng cũng phải bán dần đất đai để làm đám cưới và sắm sửa của hồi môn cho các con gái. Cuối cùng hai bác chỉ còn lại một thửa ruộng và một mảnh nương quanh nhà. Thế mà cứ mỗi năm bác Tóng lại bán đi một ít đất, giờ đã bán đến sát tận sân nếu không muốn nói là sát vách. Chắc nghĩ sau khi về già rồi cũng chẳng có sức mà làm nữa nên bán đi, nhưng cứ bán như thế tôi nghĩ chưa kịp già khọm nhà bác đã hết đất chỉ còn mỗi căn nhà. Với lại nhà bác không có con trai, ở bản Rôn vài nhà cũng vẫn còn giữ tục ở rể nhưng chẳng ở lâu như xưa nữa, cùng lắm là một hai năm rồi con gái phải theo về nhà chồng. Không biết vợ chồng bác Tóng sau này già cả, không lao động được nữa thì có ai đến chăm sóc không.