Thư gửi đi, không có hồi âm. Mặt trận phía Nam ngày càng nóng bỏng. Bỗng một hôm tin dữ bay về: Anh Thang đã hy sinh! Bà cụ ngất lên ngất xuống. Nhiều bà con trong khu phố đến an ủi, còn quyên góp tiền, gạo giúp bà. Những ngày đó bố tôi ít nói hơn, mỗi khi nhắc đến anh lộ vẻ đau lòng, tỏ ý tiếc hồi anh ở nhà đã không giúp được gì. Ông còn bảo, nếu Thang được học hành đến nơi đến chốn sẽ trở thành nhà khoa học đích thực đấy, chiến tranh đã nghiền nát bao chàng trai ưu tú như thế!

***

Tôi nhớ, sáng thu năm ấy, tôi vừa nhét những cuốn vở mới cứng cùng hộp bút vào cặp thì nghe tiếng bà cụ Thang từ bên kia đường vọng sang:

- Lớn như con voi nan mà còn nghịch mãi cái trò trẻ con. Chưa đi làm à?

Qua cửa sổ, tôi thấy anh Thang đang mải lúi húi ở góc hiên nhà, nghe mẹ quát vội thu đồ nghề, rồi khoác cái áo lấm lem dầu mỡ, lọc xọc dắt xe đạp ra. Bố đến sau tôi từ lúc nào, khẽ bảo:

- Đến trường thôi, con gái.

Hôm ấy là ngày trọng đại trong đời tôi: Tôi vào lớp một.

Trưa về, thấy anh con bà cụ hàng xóm đang cầm kìm vặn vẹo "trò trẻ con" ở hiên, tôi liền nhảy chân sáo qua đường.

- Cái gì đấy hở anh? - Tôi hỏi.

Anh cứ cắm cúi, chẳng thèm để ý đến con bé chíp hôi là tôi. Tôi nhòm vào thứ đồ chơi của anh. Chẳng giống thứ đồ chơi trẻ con gì sất. Miếng tôn dày cắt tròn trịa, phía vành có gắn một thanh sắt dẹt, đầu kia của thanh lại ốp một miếng gỗ vuông đặt trong cái máng cũng làm bằng gỗ. Ngắm nghía một hồi, tôi bỗng thấy nó giông giống thứ máy ngày ngày vẫn xình xịch qua đây, liền vỗ tay reo:

- Bánh xe tầu hỏa!

Đến lúc ấy anh Thang mới ngửng lên cười tít mắt, khen:

- Giỏi!

Rồi anh thưởng cho phát hiện ấy của tôi bằng việc bảo "Em quay mạnh miếng tôn tròn xem nào". Lập tức thanh sắt dẹt cứ co vào duỗi ra, còn cục gỗ vuông thì chạy tới chạy lui, hệt bánh xe ở đầu tầu hỏa đang kéo. Hay thật đấy! Anh bảo tôi ngồi xuống ghế băng bên cạnh, hỏi:

- Bố em dạy toán hay lý ấy nhỉ?

Ngẩn tò te, tôi chỉ biết bố dạy ở trường cấp ba thành phố thôi.

Buổi tối. Bài tập chỉ làm một nhoáng là xong, tôi mới hỏi điều anh Thang nhờ. Bố bảo là bố dạy lớp mười chuyên lý. Đến tối ngày hôm sau, anh Thang sang nhà tôi. Anh ôm theo một bọc giấy.

- Thưa chú - Anh đặt bọc giấy xuống bàn, lễ phép nói - Cháu muốn nhờ chú giảng cho một bài toán cơ học.

Bố ân cần rót nước mời anh. Bố suốt ngày bận việc ở trường, ít quan tâm đến những người hàng xóm, nhưng riêng với anh Thang thì bố rất có cảm tình. Gia đình anh mới chuyển về đây được vài năm, hồi bé anh học ở tỉnh khác, rồi khi bố anh lâm bệnh mất vào đầu năm ngoái, anh phải bỏ học, đi công nhân nhà máy dệt len để có tiền giúp mẹ.

Mẹ anh kiếm sống bằng gánh hàng cháo, sáng sáng bà lầm lũi gánh hai nồi cháo to đùng, bên cháo sườn, bên cháo trai qua trước cửa nhà tôi, chốc chốc lại cất tiếng rao khàn khàn: "Cháo ơ...".

Anh Thang thong thả mở bọc giấy. Tôi nhận ra ngay cái bánh xe tàu hỏa vẫn để ở hiên. Bố bảo:

- Ở trường cấp ba nào mà chẳng có thứ đồ dùng dạy học này, là mô hình biên tay quay.

- Vâng ạ - Anh Thang nói rồi chỉ cái cân lò xo móc vào phía đầu thanh sắt dẹt - Nhưng có khác chút ít đấy chú ạ. Cháu đặt thêm một lực kế ở đây để đo sự thay đổi lực khi biên chuyển động -

Nói rồi anh bất ngờ rút trong lần áo ngực ra một cuốn sách giáo khoa - Cháu thấy kết quả bài toán phân tích lực trong cuốn này không khớp với kết quả cháu đo được. Đáng lẽ khi góc an pha càng lớn...

Ban đầu bố chăm chú nghe, sau nét mặt bố thay đổi. Hẳn với một giáo viên lý kỳ cựu như bố, điều anh nói là quá sơ giản. Bố cười, rót thêm nước vào cốc anh, nói:

- Không biết cháu có quan tâm đến người soạn ra cuốn này không?- Ông lật trở lại trang bìa cuốn giáo khoa vật lý, chỉ vào tên các tác giả, nói tiếp - Toàn bậc thầy của chú cả đấy. Có vị là giáo sư, có vị là phó tiến sĩ. Vậy thì họ nhầm sao được.

Nét mặt anh thoáng thất vọng. Bố an ủi:

- Chú ghi nhận sự đào sâu suy nghĩ trong học tập của cháu. Nhưng không có chuyện sai lầm nào như cháu nghĩ đâu. Mà Thang này, cháu được cái khéo tay.

Anh hơi "cà cuống" khi vơ vội thứ trò chơi của mình đặt vào giữa tờ báo nhàu nát và lấy dây bọc lại. Hình như chẳng còn gì để nói nữa, anh bẽn lẽn đứng dậy cúi chào bố mẹ tôi. Nhìn ánh mắt anh, tôi biết điều bố nói chưa làm anh tâm phục khẩu phục đâu. Mẹ tôi ngồi trên phản, từ nãy đến giờ không xen vào câu nào, mẹ là giáo viên văn, chẳng liên quan đến vật lý. Anh về rồi, bố quay sang mẹ bảo:

- Trong đời dạy học, anh chưa thấy cậu học trò nào kỳ cục như vậy, phản bác cả sách giáo khoa.

- Có phải cái gì trong sách giáo khoa cũng chuẩn cả đâu - Mẹ tỏ ra không đồng tình với bố. Trong lòng tôi trào lên một cảm giác thương cảm. Giá lúc này không phải khuya khoắt, thể nào tôi cũng ù sang mà ngồi bên anh, ít ra cũng có được lời an ủi cho anh đỡ hụt hẫng.

***

Bẵng đi một thời gian khá dài, tôi không thường xuyên được gặp anh Thang nữa, do ngày đó trường tôi phải sơ tán về một miền quê xa lắc. Một lần từ khu sơ tán về thăm nhà, tôi gặp anh đang dắt xe vào cổng. Mừng quýnh, tôi gọi giật lại. Đầu đội mũ cối có gắn sao vuông, vai đeo khẩu súng trường, bao đạn trễ ngang lưng, nom anh dạo này rõ oách. Anh cười và làm một động tác mà tôi không khoái tí nào là xoa đầu, khen tôi chóng lớn. Anh kể, máy bay Mỹ tăng cường bắn phá miền Bắc, nhà máy dệt len của anh cũng phải tháo dỡ máy móc, sơ tán về vùng rừng núi, anh ở lại biên chế trong trung đội trực chiến bắn máy bay. Tôi nhìn vào góc hiên, vắng cái trò chơi trẻ con, liền hỏi:

- Anh dẹp bài toán biên tay quay rồi à?

- Không! - Anh nói - Tạm cất. Hết đánh nhau tiếp tục.

Anh bảo tôi vào nhà. Bà cụ đã đi sơ tán, trong nhà chỗ nào cũng thấy bụi bám mốc meo. Anh đặt trước tôi một ca nước lọc, tỏ ra hào hứng. Tưởng chuyện gì, vẫn không ra ngoài cái chuyện cũ mèm ấy.

- Thông báo thêm với cô - Có lẽ anh thấy tôi lớn phổng thành thiếu nữ nên đổi cách gọi như vậy - Anh đã viết lại toàn bộ cách tính toán mới bài toán biên tay quay gửi lên Ủy ban Khoa học kỹ thuật thành phố. Có hồi âm ngay. Vị giáo sư Chủ tịch Hội trả lời sẽ nhờ chuyên gia tư vấn, phản biện thêm. Ông còn khuyến khích anh nghiên cứu tiếp.

Tôi bỗng lây cái vui của anh, không ngờ "trò chơi trẻ con" lại thành chuyện người lớn nghiêm chỉnh. Song đến lần gặp sau, vẻ mặt anh buồn hiu. Chả là, tháng trước có một tờ báo không biết lấy tin ở đâu, trương lên đầu trang cái tít khá đậm: "Một công nhân dệt len muốn sửa giáo trình cơ học".

Nhiều người tìm đến anh để hỏi cho ra nhẽ, trong đó có cả những giáo viên vật lý như bố tôi. Ủy ban Khoa học kỹ thuật thành phố đã tổ chức cuộc hội thảo xới lên "thắc mắc" của anh. Cứ tưởng thắng đến nơi.

Ai dè trong hội nghị toàn những vị lão làng bằng cấp bề bề, đã thẳng thừng sổ toẹt mọi tính toán của anh. Họ còn bảo, thật phi lý khi một người trình độ lởm khởm chưa hết cấp ba, dám phản bác cả một lý thuyết lâu đời. Nhưng các số liệu thực tế do anh quan sát được thì họ vẫn không thể bẻ bác, ruốt cuộc hội nghị không có kết luận cuối cùng, vấn đề anh nêu bỏ ngỏ.

Sách giáo khoa vẫn đúng. Bố tôi lặng lẽ theo dõi chuyện này, không hoàn toàn bài xích người hàng xóm dễ mến, nhưng ông bảo thời buổi chạy ăn từng bữa, lo tem phiếu, lo bắn máy bay mà cậu ta cứ lơ lửng trên mây trên gió như vậy là điều đáng ngại chứ chẳng đáng khen chút nào. Rồi ông kết một câu xanh rờn trước mẹ và tôi: "Thằng Thang hâm thật rồi!".

Đến khi tôi vào học năm thứ nhất Trường Đại học Bách khoa thì anh Thang lên đường nhập ngũ. Đáng lẽ anh trong diện ưu tiên, nhà con một neo đơn, không phải gọi đi đợt ấy, nhưng anh đã chích máu đầu ngón tay viết đơn tình nguyện (trong chuyện này, bố tôi hết lời ca ngợi tinh thần thanh niên ba sẵn sàng của anh).

Trước khi đi, anh sang chào bố mẹ tôi và thật bất ngờ câu từ biệt khi bắt tay bố tôi là: "Đánh giặc xong nhất định cháu sẽ về giải tiếp bài toán cơ ấy chú ạ!". Tôi tiễn anh sang tận bên kia đường, dừng nói chuyện hồi lâu trước cổng nhà anh.

Hôm đó đúng ngày rằm. Trăng tròn vành vạnh như cái mâm bạc vừa ra khỏi đám mây đen, chợt dát bạc lên mọi cảnh vật trên mặt đất, ấy là thứ ánh sáng trong ngần, tương phản với ngọn đèn đường đỏ đòng đọc thảm hại. Dáng cao cao, anh đứng đối diện và dưới ánh trăng, tôi thấy đôi mắt anh sáng lấp lánh.

Chẳng phải có lần mẹ tôi đã khen: "Thang có đôi mắt thông minh lắm đấy". Tôi đã thành thiếu nữ hồi nào, mà trước anh vẫn nghĩ mình nhỏ bé, chỉ là con bé "chíp hôi". Bỗng bàn tay anh tìm đến bàn tay tôi. Tôi thấy người nóng ran, run bần bật. Tôi cảm nhận được trong giây lát sự ấm áp, phấp phỏng trong đôi bàn tay thô ráp áp chặt vào tay mình của anh.

***

Anh đi B, còn tôi tiếp tục học lên.